خلاصه ای مقاله
شیوههای برخورد انبیاء با ناهنجاریهای اخلاقی در قرآن
استاد راهنما
استاد داور
پژوهشگر
بسم الله الرحمن الرحیم
تقدیم میشود به ساحت بانوی علم و کرامت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها
چکیده
ناهنجاریهای اخلاقی و رفتاری و تاثیرات منفی آن، یکی از مباحث مهم جوامع بشری است. ناهنجاری، در حوزه های مختلف (اقتصاد، علوم طبیعی، جامعه شناسی، فلسفه، حقوق و ...) و هربار با مفهومی نسبتا متفاوت به کار گرفته می شود. در حیطه اخلاق، ناهنجاری به معنای خوی ناپسند، معلول نیروی درونی و مترادف اخلاق بد است. یکی از مهمترین مسائل در بحث ناهنجاریهای اخلاقی، شیوهی برخورد متناسب با آن است؛ زیرا برخورد ناصحیح با یک ناهنجاری اخلاقی ممکن است نه تنها باعث حل آن نشود بلکه، موجب تشدید آن و یا حتی به وجود آمدن مشکلات دیگری گردد. از آنجایی که پیامبران الهی کاملترین افراد، و شیوهی آنان صحیحترین شیوه است، الگو قرار دادن شیوهی آنان در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی می تواند بسیار راهگشا باشد.
با دقت در آیات قرآن کریم، دانسته میشود که انبیاء الهی از دو روش گفتاری و رفتاری برای مبارزه با انحرافات اخلاقی بهره گرفتهاند که برخی از این شیوهها برای پیشگیری و برخی برای درمان یا ریشه کن کردن بیماری اخلاقی، برخی برای شخصی که با مشکل مواجه شده و برخی برای دیگرانی که شاهد این مسأله اخلاقی هستند مفید است. نکته قابل توجه در شیوه برخورد انبیاء الهی با ناهنجاریهای اخلاقی این است که اصل شیوه آنان بر پایه استدلال، موعظه و با زبان نرم و لین بوده است و وقتی این روش مؤثر واقع نشد، در مراحل بعد شیوه های قهری چون بیم دادن به عذاب، طرد، اعراض، نفرین و مباهله را در پیش گرفتهاند.
کلمات کلیدی: اخلاق، ناهنجاریهای اخلاقی، انبیاء الهی، قرآن.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه
گفتار اول: کلیات
۱۰-۱. موانع و مشکلات تحقیق. 10
۲-۲. مفهوم ناهنجاری اخلاقی. 14
فصل دوم: شیوه های گفتاری انبیا در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی در قرآن. 18
گفتار دوم: شیوه های غیر مستقیم33
۳-۲. بیان زشتی و عواقب عمل. 43
۶-۲. ارائهی جایگزین برای منهیات.. 56
۷-۲. تهدید و بیم دادن به عذاب.. 62
فصل سوم: شیوه های رفتاری انبیا در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی در قرآن. 76
گفتار اول: شیوه های ایجابی. 77
۴-۲.متانت و خونسردی در مقابل جاهلان. 88
۳-۲. مخفی کاری و عدم تحریک حسادت حاسدان. 106
فهرست منابع
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم والحمدلله الذی اختار لنا محاسن الخلق، و أجری علینا طیبات الرزق. و جعل لنا الفضیلة بالمَلَکةِ علی جمیع الخلق فکُل خلیقته مُنقادۀ لنا بقدرته، و صائِرَهّ الی طاعتنا بعزته[1]
حمد و ستایش مخصوص خدایی است که ما را با اخلاق نیکو برگزید و رزق و روزی ما را پیوسته نیکو و پاکیزه گردانید و ما را بر آفریدگان برتری داد تا مالک آنها شدیم، همهی آفریدگان به قدرت او فرمانبر ما گشتند و به عزت او به سوی ما شتافتند.
انسان، برای آیینه خدا در زمین بودن خلق شده است نه فقط برای خوردن و خوابیدن و شهوت راندن که این عمل از بهائم هم ساخته است. شأنی که خدای عز و جل برای او در خلقتش قرار داده، بسیار بالاست به حدی که خدا او را برهمهی مخلوقاتش برتری داده، او را مالک آنان گردانیده و همه عالم را فرمانبردار و در خدمت او قرار داده است.
اما پیش از آن، به او قابلیت داشتن اخلاق نیکو عنایت کرده است؛ زیرا اخلاق نیکو، مقدمهی رسیدن به همهی کمالات و قدرتهاست و وسیلهی استفاده و بهرهمندی از همهی کائنات است و الا انسان بداخلاق، شأنیت ادارهی امور خود و خانوادهاش را هم ندارد، چه برسد به اینکه همهی عالم به ارادهی او باشد. از این رو، یکی از مهمترین وظایف پیامبران الهی همواره تلاش برای اصلاح مشکلات و ناهنجاریهای اخلاقی بوده است تا انسان را به مقام انسانی و حقیقی خود هدایت کنند. بنابراین بشر همواره با مسأله اخلاق سروکار داشته و همیشه در فقدان اخلاق، با ناهنجاریهای اخلاقی دست به گریبان بوده است.
در دنیای امروز هم بحث از ناهنجاریهای اخلاقی و رفتاری و اثرات آن بر جامعهی بشری به طور ویژه مورد گفتگو و توجه است. یکی از مهمترین مسائل در بحث ناهنجاریهای اخلاقی، شیوهی برخورد مناسب با آن است، چرا که برخورد ناصحیح با یک ناهنجاری اخلاقی ممکن است نه تنها باعث حل آن نشود بلکه، موجب تشدید آن و یا حتی به وجود آمدن مشکلات دیگری گردد. از این رو نداشتن الگوی مناسب در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی میتواند خسارتهای غیرقابل جبرانی را به بشر وارد کند. از آنجایی که پیامبران الهی کاملترین افراد، و شیوهی آنان صحیحترین شیوه است، الگو قرار دادن شیوهی آنان در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی میتواند بسیار راهگشا باشد و این شیوه با تمسک به آیات نورانی قرآن کریم به دست میآید.
بر این اساس، نگارنده تلاش کرده تا با جستجو و دقت در آیات مربوط به انبیاء در قرآن و بهرهگیری از منابع مختلف تفسیری و اخلاقی، آیات مربوط به مشکلات اخلاقی را گزینش کند و شیوه های برخورد انبیاء با اقوامشان را استخراج نموده و به روش توصیفی ـ کاربردی به آنها بپردازد.
تحقیق حاضر در سه فصل ساماندهی شده است؛ فصل اول در دو گفتار به تبیین کلیات بحث و مفاهیم کلیدی موضوع پرداخته است؛ فصل دوم: شیوه های گفتاری انبیاء با ناهنجاریهای اخلاقی که شامل دو گفتار است؛ گفتار اول: شیوههای مستقیم و گفتار دوم: شیوههای غیر مستقیم را بررسی می کند؛ فصل سوم: با عنوان شیوههای عملی انبیاء در برخورد با ناهنجاریهای اخلاقی در دو گفتار شیوه های ایجابی (مثبت) و سلبی (منفی)را بیان می دارد و سعی شده شامل همهی شیوههای قولی و فعلی انبیاء علیهم السلام گردد.
در نهایت، از زحمات مسئولان مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران تشکر میکنم و به خاطر همهی تلاششان در راستای تحصیل خواهران در حوزههای علمیه و اعتلای علمی ایشان از خداوند منان برای آنان توفیق و اجر جزیل مسألت دارم. از زحمات بی شائبه و بیدریغ استاد عزیز و بزرگوارم سرکار خانم محسنی کمال تشکر دارم و امیدوارم خداوند به ایشان خیر کثیر عطا کند، همچنین از خانوادهی عزیزم، همسرم، و خانوادهی محترم ایشان کمال تشکر دارم که همهی آن عزیزان به حق با من کمال همکاری را داشتهاند.
انشاالله که این تلاش هرچند ناچیز، در رویارویی با ناهنجاریهای اخلاقی موثر افتد و مرضی رضای حق و موجب خشنودی خانم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها گردد.
فصل اول:
کلیات و مفاهیم
همه انسان ها، همواره خواستار جامعه اي آرماني و مطلوب هستند و آرزوي دست يابي به چنين جامعهاي را در سر ميپرورانند؛ جامعهاي كه از هرگونه نازيبايي و كج روي اخلاقي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، سياسي و مانند آن به دور باشد. از جمله مشكلاتي كه بيشتر دامنگير جوامع اسلامي است و مسلمانان را از دست يابي به جامعهاي آرماني دور ميسازد و روابط اجتماعي ارزشمند و همبستگي و همياري انسان ها را در تحقق مدينه فاضله سست ميكند، ناهنجاری اخلاقی یا به تعبیری خلق و خوی ناپسند است که از مخالفت با دستورالعمل های رفتاری ( بایدها و نبایدها) یا الگوهای آرمانی قواعد رفتاری ناشی میشود . این ناهنجاریها و انحرافات، اگر پيش گيري و درمان نشود، امنيت و سلامت اخلاقي جامعه را تهديد ميكند و روابط سالم و پايدار اجتماعي را متزلزل ميسازد و در نهایت مانع سعادت و کمال حقیقی فرد و جامعه میشود؛ زیرا مشکلات اخلاقی، بر تفکر و رفتار اعتقادی افراد اثرگذار بوده و موجب انحرافات بزرگ عقیدتی نیز میگردد. فقدان الگوی مناسب و یا اقتدا نکردن به الگوهای مناسب موجود در برخورد با انحرافات، خسارتهای غیر قابل جبرانی را به بشریت وارد آورده است. واضح است هرقدر الگو کاملتر باشد، نقش رشد و تعالی بهتری را برای انسان ایفا میکند و سبب ایجاد هنجارهای مطلوب در خانواده و جامعه میشود. از این رو تحقیق حاضر درصدد است با پيروي و الگوپذيري از سيره انبیا الهی در قرآن، به راهكارهايي اساسي در پيشگيري و درمان اين دسته از ناهنجاريها دست یابد و همچنين با استخراج اصول كلي و جزئي، رساترين و بهترين شيوههای برخورد را در مسير مبارزه با ناهنجاريهاي اخلاقی، فراروي كساني قرار دهد كه با الگوپذيري از سيره معصومان عليهم السلام، در صدد دست يابي به جامعه آرماني و تهي از هرگونه رذايل اخلاقی هستند.
جامعه امروزي كه به طور آشكار يا پنهان در معرض ابتلا به ناهنجاريهاي حوزه اخلاق قرار گرفته، به راه حلي اساسي براي پيشگيري و درمان آنها نيازمند است. حل مشکلات اخلاقی و نحوهی برخورد با آنها اهمیت بسیار زیادی دارد تا جایی که برخورد غلط و اشتباه نه تنها چیزی را حل نمیکند، بلکه ممکن است موجب تشدید مشکل و یا حتی پدید آمدن مشکل تازهای گردد. انبیاء الهی، معلمان بشر، از آدم تا خاتم(علیهم السلام) همواره با انواع مشکلات اخلاقی امتها مواجه بودند و هر کدام به نحوی با آنها برخورد داشتهاند. پیامبران از آن جهت که فرستادهی خدای علیم وحکیم هستند و دارای مقام عصمتاند، همهی رفتار و کلام آنان به دور از خطا و اشتباه است، پس حجت شرعی و قابل استناد است. در نتیجه به نظر میرسد که لازم است شیوهی صحیح برخورد انبیا با مسایل اخلاقی شناخته و تبیین شود. ازاين رو، اين پژوهش بر آن است با نگاهي نو به سيره انبیا الهی، شيوه هاي گوناگون رفتاري آنان را در برخورد با ناهنجاري هاي اخلاقی كه جوامع از جمله جامعه كنوني گرفتار آن است، مورد بررسي قرار دهد. در حقيقت، پيروي عملي از سيره پيشوايان ديني، سريع ترين، راهبردي ترين و كم خطاترين شيوه براي رويارويي با ناهنجاري هايي است كه امنيت و سلامت روابط انساني و اجتماعي را تهديد و اشرار را بر سرنوشت جامعه مسلط ميكند.
در تحقیق حاضر تلاش میشود با بهرهگیری از آیات قرآن و روایات، ناهنجاریهای اخلاقی و شیوههای انبیا در برخورد با آنها استخراج شود با این هدف که ضمن شناخت انواع مشکلات اخلاقی، شیوهی برخورد مناسب با آنها دانسته شود و برای عمل الگوی مناسبی قرار گیرد. از این رو، معرفي راهكارهاي مناسب گفتاری و عملی براي رويارويي با ناهنجاري هاي اخلاقی، زمينه سازي براي كشف قواعد عملي در برخورد با ناهنجاريهاي اخلاقي براساس شیوه برخورد انبیا و پيشگيري از انحرافها و ناهنجاريهاي اخلاقي از جمله اهداف این پژوهش می باشد.
مسالهی اخلاق، با خلقت حضرت آدم علیه السلام و تاریخ پیدایش بشر گره خورده است و انبیاء الهی از ابتدای بعثت، به شیوههای گوناگون با انحرافات اخلاقی، مبارزه و مردم را از آنها نهی میکردند. به خاطر اهمیت این مساله، در طول تاریخ، به صورت مستقل و غیر مستقل، پیرامون موضوعاتی همچون اخلاق در قرآن و همچنین انبیاء الهی در قرآن و شیوههای تبلیغی آنان، کتاب و مقالات متعددی به رشته تحریر در آمده است؛ از جمله:
۱.اخلاق در قرآن کریم نوشته ناصر مکارم شیرازی: در این کتاب محور اصلی، مشکلات و آفات اخلاقی مطرح شده در قرآن میباشد، اعم از اینکه انبیاء الهی در مواجهه با آن دخالت داشته یا نداشتهاند.
۲. کتاب اخلاق در قرآن نوشته محمدتقی مصباح یزدی: در این کتاب محور مباحث، رفتارهای اختیاری انسان است که به حوزه اخلاق مربوط میشود.
۳. تفسیر موضوعی منشور جاوید اثر جعفر سبحانی که در جلد 7-8-11و12 به بررسی قصص انبیاء الهی در قرآن میپردازد اعم از اینکه شیوههای برخورد آنان مربوط به حوزهی اخلاق، عمل یا اعتقاد باشد. این کتاب، بیشترین بهره را در این تحقیق به خود اختصاص داده است.
۴. مقالهی سیره تربیتی انبیاء در قرآن نوشتهی خانم مریم شکریان که در ماهنامهی کوثر منتشر شده است. نویسنده، در مقالهی ۱۷ صفحهای خود تلاش کرده است روشها را به دو دستهی مستقیم و غیر مستقیم تقسیم کند و فقط برای نمونه از سیرهی چهار تن از انبیاء الهی نام میبرد.
دربارهی روشهای تبلیغی انبیاء در قرآن، مقالات متعدد دیگری نیز نوشته شده است. از جمله: شیوههای تبلیغی انبیاء در قرآن نوشته ابراهیم موحدی، شیوههای تبلیغی انبیاء در قرآن نوشته عباسعلی سلطان زاده، الگوی اخلاقی قرآن در برخورد با انحرافهای اخلاقی نوشته محمد جواد فلاح، اما دربارهی عنوان مورد بحث، تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است.
امتیاز تحقیق حاضر بر کتب و مقالات معرفی شده این است که تلاش شده با استفاده از منابع موجود، از میان آیات مربوط به قصص انبیاء و آیات اخلاقی، شیوههای انبیاء عظام در برخورد با انحرافات و ناهنجاریهای اخلاقی به طور خاص استخراج شود و مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
۱-۵-۱. سوال اصلی:
شیوهی برخورد انبیا در مواجهه با ناهنجاریهای اخلاقی امتها چه بوده است؟
۲-۵-۱. سوالات فرعی:
1.شیوههای گفتاری انبیا در برخورد با مشکلات اخلاقی امتها چه بوده است؟
2.شیوههای رفتاری(عملی) انبیا در برخورد با مشکلات اخلاقی امتها چه بوده است؟
انبیا عظام هر کدام به فراخور ویژگیهای خاص هر امت؛ به لحاظ اخلاقی، تربیتی، قومی، جغرافیایی و محیطی با مشکلات متفاوتی مواجه بودهاند. برخی مانند قوم لوط گرفتار مشکل شهوترانی، برخی مانند فرعون گرفتار غرور و تکبر، بعضی امتها گرفتار حرص و تعصب بودند. به خاطر همین تفاوت در مشکلات اخلاقی و با توجه به میزان شدت و ضعف ابتلای به مشکل، قطعا شیوهها و روشهای متفاوتی هم برای برخورد با آنها از سوی رسولان الهی اتخاذ شده است که این شیوهها اعم از روشهای گفتاری و رفتاری میباشد.
خداوند متعال پیامبران را برای هدایت انسانها مبعوث کرده است تا به واسطهی آنان، بشر را از گرفتاریهای اعتقادی و اخلاقی نجات دهد و به تعالی برساند.
انبیای الهی، فرستادگان پروردگار حکیم، دارای مقام عصمت هستند پس قول و فعل و شیوهی آنان قطعا صحیح و قابل استناد است.
قرآن معتبرترین و کاملترین کتاب مسلمانان و بهترین منبع برای بیان شیوههای برخورد انبیا با ناهنجاریهای اخلاقی است.
1.شیوه 2.برخورد 3.اخلاق 4.ناهنجاری های اخلاقی 5.انبیای الهی
روش این تحقیق به صورت توصیفی ـ کاربردی و نحوه گردآوری اطلاعات به شیوهی کتابخانهای با استفاده از کتاب، مجلات، نرم افزار و ... میباشد.
به لطف الهی، مشکل خاصی در روند انجام تحقیق به لحاظ علمی و منابع وجود نداشت. مشکلات موجود اغلب مشکلات شخصی از جمله داشتن فرزندان خردسال و مساله ضیق وقت بود، در حالی که موضوع تحقیق و گسترهی مطالب آن زیاد و نیازمند مطالعه و بررسی بیشتر آیات قرآن بود.
۱-۱-۲. معنای لغوی
اخلاق، جمع خُلق به معنای سرشت؛ خوی؛ طبیعت و امثال آن برای صورت درونی و باطنی و ناپیدای آدمی به کار میرود که با بصیرت درک میشود؛ در مقابل خَلق که به صورت ظاهری انسان گفته میشود، که با چشم قابل رویت است.[2]
۲-۱-۲. معنای اصطلاحی
اخلاق در اصطلاح دانشمندان و عالمان اخلاقي، معاني و كاربردهاي متفاوتي دارد:
«اخلاق، مجموعه صفات روحى و باطنى انسان است» و علم اخلاق علمى است که از ملکات و صفات خوب و بد، و ریشهها و آثار آن سخن مىگوید.[3]»
به گفتهی بعضى از دانشمندان، گاه به بعضى از اعمال و رفتارى که از خلقیات درونى انسان ناشى میشود نیز، اخلاق گفته میشود. (اوّلى اخلاق صفاتى است و دومى اخلاق رفتارى).
«اخلاق» را از طریق آثارش نیز می توان تعریف کرد، و آن این که «گاه فعلی که از انسان سر می زند، شکل مستمری ندارد؛ ولی هنگامی که کاری بطور مستمر از کسی سر می زند (مانند امساک در بذل و بخشش و کمک به دیگران) دلیل به این است که یک ریشه درونی و باطنی در اعماق جان و روح او دارد، آن ریشه را خلق و اخلاق می نامند.از این رو، «ابن مِسکَوَیه» در کتاب «تَهْذیب الاخْلاقِ وَتَطْهیرُ الاعْراقِ»، مى گوید: «خُلق همان حالت نفسانى است که انسان را به انجام کارهایى دعوت مىکند بى آن که نیاز به تفکّر و اندیشه داشته باشد».[4]
همین معنى را مرحوم فیض کاشانى در کتاب «حقایق» آورده است، آنجا که مىگوید: «بدان که خوى عبارت است از هیئتى استوار با نفس که افعال به آسانى و بدون نیاز به فکر و اندیشه از آن صادر مىشود».[5]
به همین دلیل اخلاق را به دو بخش تقسیم می کنند: «ملکاتی که سرچشمه پدیدآمدن کارهای نیکو است و اخلاق خوب و ملکات فضیله نامیده می شود، و آنها که منشا اعمال بد است و به آن اخلاق بد و ملکات رذیله می گویند[6]. »
[1] صحیفه سجادیه، دعای یکم
[2]ابن منظور، لسان العرب، ج10، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1141ق، ص 86؛ رضا مهيار، فرهنگ ابجدى عربى- فارسى، ج1 نرم افزار جامع الاحادیث، ص372؛ حسين بن محمد راغب أصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت، دار القلم- الدار الشامية ،1412 ق، ص297
[3]ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج1 ، بیتا، قم، نشر مدرسه امام علی بن ابیطالب، 1385ش، ص21
[4] أبو علي أحمد بن محمد بن يعقوب مسكويه «تَهْذیب الاخْلاقِ وَتَطْهیرُ الاعْراقِ» شرح ابن الخطيب چاپ اول انتشارات مكتبة الثقافة الدينية، ص51
[5]محسن فیض کاشانى «الحقائق فی محاسن الاخلاق» ترجمه حمیدرضا صادقی چاپ اول انتشارات آیت اشراق، ص54
[6]محمدر ضا مهدوی کنی، نقطه ای آغاز در اخلاق عملی، چاپ اول، قم، نشر مسجد مقدس جمکران، ص ۱۳
جهت دریافت ادامه مقاله لطفا عملیات پرداخت را انجام دهید.
توجه داشته باشید بعد از اتمام خرید فایل در دو نسخه قابل دانلود می باشد 1- دانلود فایل از لینک 2 - دانلود فایل ازایمیل وارد شده توسط شما
در صورت به وجود آمدن هر گونه مشکل در خرید می توانید با شماره پشتیبانی که در پایین سایت گذاشته شده است تماس حاصل فرمایید!
توجه داشته باشید بعد از اتمام عملیات دانلود فایل به صورت فایل زیپ می باشد و می توانید به راحتی آن را از فشرده سازی خارج نموده و مورد استفاده قرار دهید!
با تشکر از اعتماد شما
مبلغ قابل پرداخت 25,000 تومان