پزشکی هسته ای

پزشکی هسته ای يکي از مهم ترين و گسترده ترين موارد استفاده صلح آميز از انرژي هسته اي، بخش پزشکي است که از آن به پزشکي هسته اي ياد مي شود. اين رشته تخصصي در توصيف روش هاي وسيع تشخيص و درمان به کار مي رود و بزرگ ترين صفت مشترک اين روش ها، استفاده از ماده راديواکتيو است. ازمواد راديواکتيو که به حالت «باز» (unsealed) استفاده مي شود، مي توان براي بيماران يا در شرايط آزمايشگاهي در مطالعه مايعات بدن انسان استفاده كرد. پس از دهه 1940 نخستين دسترسي آسان به مواد راديواکتيو ممکن ومشخص شد که بيشتر اين مواد را با مولکول هايي که در علوم بيولوژي کاربرد دارند، مي توان ترکيب کرد. همچنين قابليت مطالعه اندام ها و سيستم هاي فيزيولوژيک و امکان درمان بعضي بيماري ها مشخص و ميدان جديدي در پرتوپزشکي گشوده شد. گستردگي و اهميت استفاده صلح آميز انرژي هسته اي در بخش پزشکي، به ايجاد رشته هاي مطالعاتي و تخصصي فراوان منجرشد. در ذيل به هر يک از رشته هاي ايجاد شده مي پردازيم:

1. پزشکي هسته اي درماني: (Therapeutic nuclear M)

اين روش کاربرد محدودي دارد، اما در درمان روند بيماري نقش مهمي دارد. اين روش شامل تجويز دوز پرتوي زياد به وسيله منبع راديواکتيو باز به اندامي خاص يا بخشي از بدن است. اين کار با تزريق ساده داروي راديواکتيو به داخل حفره بدن صورت مي گيرد. براي مثال، در درمان بدخيمي هاي پلورا با کلوييد يوتيريوم 90 از اين روش استفاده مي شود. از سوي ديگر، ممکن است مسير بيولوژيک بسيار پيچيده باشد. براي مثال در درمان تيروتوکسيکوز يا بعضي کارسينوماهاي غده تيروييد بايد 131 خوراکي. براي آن که درمان مؤثر باشد، در هر مورد دوزيمتري دقيق پرتو ضروري است.

2. اندازه گيري ميزان جذب اندام ها (Organ uptake measurement):

در اين آزمايش ها به کمک داروهاي راديواکتيو، کار اندام ها به لحاظ كمي به دقت اندازه گيري مي شود. حدود اين جنبه از پزشکي هسته اي بسيار وسيع است و با روش تصويربرداري به ميزان قابل توجهي مشترک است. دستگاه هاي مدرن، امکان تصويربرداري از اندام ها و اندازه گيري کمي از ميزان جذب آنها را هم زمان فراهم مي کنند. حدود اين آزمايش ها از مطالعات عملي بسيار ساده از فعاليت تيروييد با استفاده از يد راديواکتيو تا آناليز بسيار پيچيده از فعاليت متابوليک موضعي مغز با کمک مولکول هاي«نشانه گذار» راديواکتيو متعدد، نظير راديواکتيو نوکلييدهاي تابش کننده پوزيترون نظير کربن 11 يا اکسيژن 15 را در برمي گيرد.

3. اندازه گيري نمونه ها (Measurements on specimens):

بيشتر اندازه گيري نمونه ها، روش هايي را شامل مي شود که به متخصصان آزمايشگاه پزشکي مربوط مي شود تا به راديوگرافرها. از اين روش براي ارزيابي سيستم فيزيو لوژيک استفاده مي شود، که شامل تجويز مقدار معيني ماده راديواکتيو به بيمار است. سپس تجمع اين ماده در نمونه هايي از مايعات بدن، بافت، خون، ادرار يا مدفوع بررسي مي شود. مثالي در اين مورد، تخمين زمان بقاي گلبول هاي قرمز با نشان دار کردن مقداري از اريتروسيت هاي خون بيمار با کروم 51 است.

4. آزمايش ها در خارج از بدن (In vitro):

اين آزمايش ها به دليل آن که بيمار در معرض ماده راديواکتيو قرار نمي گيرد، منحصر به فردهستند. به جاي آن که آزمايش ها در مايعات بدن (معمولاً سرم يا پلاسما) انجام شود، نمونه اي از اين مايعات از بيمار گرفته مي شود و به روش « داخل لوله آزمايش» (in vitro) با راديو نوکلييد خاصي تركيب مي شود. رشته اي موسوم به راديو ايمنواسي در اين مقوله جاي مي گيرد که امکان اندازه گيري دقيق مقادير ناچيز هورمون هاي بدن را فراهم مي کند. در پزشکي هسته اي اين تکنيک رشته بسيار گسترده اي است که تاکنون در موارد گوناگون، بسياري از قابليت هاي فراوان آن از نظر ارزاني، درستي(accurate) و غير تعرضي بودن آزمايش هاي تشخيص (non inrasire) مشخص شده است.

5. تصويربرداري اندام ها

اين جنبه از پزشکي هسته اي، ارتباط نزديک و زيادي با راديولوژيست و راديوگرافر دارد. اساس کار تمام روش هاي تصويربرداري هسته اي اندام ها آن ست که مقداري از ماده راديواکتيو به بيمار داده مي شود ودر بخش هاي خاصي از بدن تجمع مي يابد. تجمع ماده در اين بخش ها به داروهايي که به همراه ماده راديواکتيو استفاده مي شود و به طرز تجويز آن بستگي دارد. از آنجا که به طور طبيعي، ماده دارويي راديواکتيو داراي مسير بيولوژيک، نحوه پخش و روش هاي دفع آن مشخص است، مطالعه را مي توان خارج از بدن انجام داد. مطالعه خارج از بدن به مفهوم جمع آوري پرتوهاي منتشرشده خارج از بدن و تبديل اين اطلاعات به تصوير مريي است. بي شک، بسياري از عناصر جدول تناوبي، ايزوتوپ هايي دارند که راديواکتيو هستند. بيشتر اين مواد را مي توان به طور مصنوعي در راديواکتيوهاي هسته اي با شتاب دهنده هاي ذره اي توليد كرد. خطر آلودگي كاركنان و بيماران به آثار سوء راديواکتيويته بسيارکم است و با رعايت چند توصيه ساده مي توان اين آلودگي را به مرز ناممکن رساند.

راديوداروها مرهون پيشرفت در دانش هسته اي

يکي از روش‌هاي تشخيص و درماني ارزشمند در طب، پزشکي هسته‌اي است که راديوداروها و کيت‌هاي هورموني بخش مهمي از آن را تشکيل مي‌دهند. در سال 1895 اشعه X و در سال 1934 کشف مواد راديواکتيو سبب تحولي در زمينه درمان و معالجه بيماري‌ها شد. اولين استفاده کلينيکي از مواد راديواکتيو، در سال 1937 جهت درمان لوسمي در دانشگاه کاليفرنيا در برکلي بود بعد از آن در 1946 با استفاده از اين مواد توانستند در يک بيمار مبتلا به سرطان تيروئيد، از پيشرفت اين بيماري جلوگيري کنند. البته تا 1950 کاربرد کلينيکي مواد راديواکتيو رايج نشد، ولي طي سالهاي بعد از آن متخصصين و فيزيکدانان به اين واقعيت پي‌بردند که مي‌توان از تجمع راديوداروها در ارگان هدف، تصاويري از آن تهيه و يا به درمان بافت آسيب‌ديده کمک کرد. در دهه 1980 از راديوداروها جهت تشخيص بيماري‌هاي قلبي استفاده کردند و هم اکنون نيز با ضريب اطمينان بسيار بالايي از پزشکي هسته‌اي که شامل «تشعشع، راديودارو و کيت هورموني راديواکتيو» مي‌شود در درمان، تشخيص و پيگيري روند درمان بيماري‌ها استفاده مي‌شود. براي اطلاع بيشتر از داروهاي راديواکتيو، چگونگي کاربرد آنها در تشخيص و درمان بيماري‌ها، نحوه استفاده و مسائل پيرامون آنها، نقطه نظرات دکتر رسول ديناروند، معاونت غذا و داروي وزارت بهداشت، و دکتر وحيد کريمي، مسئول فني شرکت کاووشيار وابسته به سازمان انرژي اتمي ايران و مسئول توزيع، تهيه و واردات راديوداروها، را در گزارشي مورد بررسي قرار داده‌ايم که از نظر شما مي‌گذرد.

به شاخه‌اي از علم پزشکي که در آن از مواد راديواکتيو براي تشخيص و درمان بيماري استفاده مي‌شود، «پزشکي هسته‌اي» مي‌گويند. اما راديوداروها در اين ميان چه نقشي بازي مي‌کنند؟

راديوداروها يا داروهاي نشان‌دار شده توسط مواد راديواکتيو هم براي تشخيص و هم براي درمان استفاده مي‌شوند. در بخش تشخيص، تشعشع حاصل از تجمع اين نوع داروها در بخش مورد نظر بدن به پزشک کمک مي‌کند تا مشکل را بيابد و در بخش درمان، راديوداروها بيشتر براي از بين بردن تومورها و غدد سرطاني به کار مي‌روند. مواد راديواکتيو مورد استفاده پزشکي هسته‌اي، يا راديو ايزوتوپ هستند و يا داروهايي که با مواد راديو ايزوتوپ نشاندار شده‌اند. داروي راديواکتيو در روش‌هاي تشخيصي به بيمار تزريق مي‌شود ميزان اشعه تابيده شده توسط آنها از بدن بيمار اندازه‌گيري مي‌شود. در روش‌هاي تشخيصي به کمک يک دوربين اشعه گاما، تصوير از عضو يا محل مورد نظر تشکيل مي‌شود. در موارد استفاده درماني، داروهاي راديواکتيو يا مواد راديواکتيو براي درمان، مورد استفاده قرار مي‌گيرند» مثل يد 131 که در درمان سمي شدن تيروئيد و سرطان تيروئيد مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

خيلي از افراد پس از مراجعه به مراکز پزشکي هسته‌اي و استفاده از راديوداروها دچار اين نگراني مي‌شوند که عوارض اين داروها بر بدن چيست؟ مسئول فني شرکت کاووشيار مي‌گويد: تزريق و خوردن داروهاي هسته‌اي به هيچ وجه براي بدن مضر نيست، چون داروها و مواد راديواکتيوي که در پزشکي هسته‌اي مورد استفاده قرار مي‌گيرند نيمه عمر خيلي کوتاهي دارند و خيلي زود از بين مي‌روند. ميزان پرتوي تابش شده از اين مواد پايين‌تر ازاشعه X معمولي و يا اشعه سي‌تي‌اسکن است و به راحتي از طريق ادرار يا کيسه صفرا حذف و دفع مي‌شود.

راديوتراپي هم بخشي از پزشکي هسته‌اي است اما به گفته دکتر کريمي درمان با راديوداروها بهتر از راديوتراپي است، چرا که در راديوتراپي تابش پروتوهاي مختلف يونيزه مثل «آلفا، بتا، گاما و اشعه X» تمامي سلول‌ها (هم سالم و هم بيمار) را تحت تاثير قرار مي‌دهد اما در تصويربرداري به روش اسکن از محل تجمع راديوداروها در اندام‌هاي داخلي بدن، فقط سلول‌هاي بيمار هدف قرار مي‌گيرند و همچنين به بخش‌هايي از بدن دسترسي پيدا مي‌کنيم که با روش‌هاي رايج، پرهزينه و ياغيرممکن است.

در کليه روش‌هاي تشخيصي، نحوه عملکرد صحيح اندام‌هاي بدن در مقايسه با يک فرد سالم مقايسه مي‌شود. اتصال راديو ايزوتوپ‌ها به ماده يا عضو مورد نظر به تشخيص و شناسايي پرتوهاي تابش شده و اندازه‌گيري آنها کمک مي‌کند. براي تشخيص از يک سري مواد راديواکتيو استفاده مي‌شود که يا به صورت مايع به بدن تزريق مي‌شوند مثل «تکنسيوم» 99، يدين 131 و 123 ، تاليم 201 و گاليم 67» و يا به صورت گاز هستند مثل «زنون 133و کريپتون 81».

هر روشي براي تشخيص يک مشکل در بخش‌هاي متفاوت بدن کاربرد دارد» از جمله تزريق درون رگي که در اسکن‌هاي مختلف مورد استفاده دارد» تزريق زير جلدي که معمولا براي مطالعه سيستم لنفاوي کاربرد دارد» روش تنفسي که معمولا براي مطالعه شش‌ها بوده و در آن از گاز کريپتون 18 و يا ذرات‌هاي حاوي تکنسيوم 99 استفاده مي‌شود. همچنين نوع خوراکي که معمولا براي شفاف و متمايز کردن سيستم گوارشي به کار برده مي‌شود.

راديوداروها در روش‌هاي تشخيص زنده و غيرزنده (راديو ايمونواسي) کاربرد دارند. در روش تشخيص زنده يک راديودارو به بدن بيمار به طرق مختلف وارد مي‌شود و اشعه گامهاي انتشار يافته به وسيله داروهاي راديواکتيو براي تامين اطلاعات مورد نظر توسط دوربين‌ها و آشکار سازهاي گاما مونيتور مي‌شوند. روش‌هاي زنده براي دستيابي به اطلاعات آناتومي (ساختماني) يا فيزيولوژيکي (کاري) اندام‌ها يا سيستم‌هاي مختلف بدن است. روش غيرزنده استفاده راديوداروها بر روي نمونه‌هاي برداشته شده از يک بيمار صورت مي‌گيرد. از اين روش در آزمايشگاه‌ها براي تعيين هورمون‌ها، داروها، ويروس‌ها و... استفاده مي‌شود در اين نوع، از کيت‌هاي هورموني که شرکت ما بخشي از آنها را توليد مي‌کند استفاده مي‌شود.

کاربردهاي درماني راديوداروها نسبت به کاربردهاي تشخيص محدودتر است. اين راديوداروها، اشعه گاما از داخل بدن تشعشع مي‌کنند که به آنها «چشمه‌هاي داخلي تشعشع» مي‌گويند. چشمه‌هاي خارجي تشعشع نيز وجود دارند که مي‌توانيم اشعه X را مثال بزنيم.

اين داروها قابل عرضه به بيمار نيست چون اشعه تابش مي‌کند. بنابراين استفاده از آنها بايد تحت شرايط کنترل شده و در مراکز خاصي انجام گيرد.

راديودارويي که به بيمار تزريق مي‌شود بايد براي مدت کافي در عناصر هدف بماند ولي نه طولاني‌تر از حد زماني که در آن دارو مفيد است، بستگي به نيم عمر راديولوژيکي و نيم عمر بيولوژيکي دارد» يعني مدت زماني که دارو در بدن مي‌ماند قبل از آن که به وسيله فرآيندهاي متابوليکي از فعاليت افتاده يا از سيستم بدن خارج شود.

سازمان انژي اتمي متولي توليد و واردات اين داروها است که با مجوز وزارت بهداشت در اختيار مراکز خاص و بيمارستان‌ها قرار مي‌گيرد. قسمت عمده اين داروها (حدود دو سوم) ساخت داخل است که در درمان سرطان‌ها و تومورها استفاده زيادي دارد.

تکنسيوم (TC99)راديو نو کلوئيدي است که در روش‌هاي تشخيص پزشکي هسته‌اي بيشتر از همه استفاده مي‌شود. به عنوان مثال اين ماده در ترکيب شيميايي پرتکنتات سديم درعکسبرداري از مغز، تيروئيد، غدد بزاقي و مکان‌يابي جفت جنين کاربرد دارد، در ترکيب شيميايي کلوئيد آلبومين براي عکسبرداري از مغز استخوان و جگر و طحال، در ترکيب شيميايي اتي‌درونات در عکسبرداري از استخوان در پنتتات براي عکسبرداري از مغز، و در پيرو فسفات براي عکسبرداري از آرواره و استخوان مورد استفاده قرار مي‌گيرد، از يدهاي مختلف نشاندار مثل «يد 131، 125 و 123» براي تشخيص کار تيروئيد، تعيين حجم خون و پلاسما» «تاليوم 201» در عضلات قلب و گردش خون، از «گاليم 67» براي عکسبرداري از تومور و در نسوج نرم و از «ايزوتوپ گاليوم 72» براي اسکن تومورهاي استخوان از «زنون 133 (گزنون 133)» براي عکسبرداري تنفسي و مطالعات جريان خون استفاده مي‌شود. راديوداروها نام برده شده، همه توليد داخل مي‌باشند.

دستيابي به دانش فناوري هسته‌اي بسيار مهم و تاثيرگذار در خيلي از زمينه‌ها است و کاربردهاي فراواني دارد. پيشرفت در دانش هسته‌اي تنها در حيطه غني‌سازي موفقيت آميز اورانيوم نيست، بلکه پژوهشگران و دانشمندان ما در تمامي زمينه‌هاي کاربرد انرژي هسته‌اي به ويژه در پزشکي و ساخت راديوداروها پيشرفت قابل توجهي داشته‌اند.

در بخش تشخيص، تشعشع حاصل از تجمع راديوداروها در بخش مورد نظر به پزشک کمک مي‌کند تا مشکل را بيابد و در بخش درمان، راديوداروها بيشتر براي از بين بردن تومورها و غدد سرطاني به کار مي‌روند.

تزريق و خوردن داروهاي هسته‌اي به هيچ وجه براي بدن مضر نيست چون داروها و مواد راديواکتيوي که در پزشکي هسته‌اي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، نيمه عمر خيلي کوتاهي دارند و زود از بين مي‌روند.

http://daneshyaran.4kia.ir/